Soloterrorist. Soloideologi.

Kritikken frå Document.no

Domedagen skreiv redaktør Hans Rustad i Document.no mellom anna fylgjande:

• «Dommer Wenche Elizabeth Arntzen kom […] til at det psykiaterne Husby/Sørheim kaller vrangforestillinger, er utslag av en politisk høyreekstrem subkultur. […] Til og med terroren mener retten er en logisk konklusjon på en bestemt tenkemåte. Det er en voldsom anklage, som risikerer å politisere dommen.»

Rustad kan ha noko rett: Det er gjerne ein risiko for politisering — ikkje minst kan delar av publikum politisera domen. Men dess viktigare er det å peika på at domen sjølv markerer distanse til påstanden om at gjerningsmannen kom frå ein høgreekstrem subkultur.

Ordvalet er faktisk veldig presist. Det heiter på side 53 slik: «den høyreekstremistiske subkultur han HEVDER å være en del av». (Mi framheving.) Og det eksakt same uttrykket vert repetert på side 69.

På side 53 heiter det dess meir: «Retten legger likevel til grunn at tiltalte var alene om å planlegge de aktuelle drapshandlingene, som kun noen ganske få i ettertid skal ha gitt sin tilslutning til.»

Document.no ynskjer naturleg nok ikkje å framstå som Breiviks miljø. Men etter mitt syn, teiknar domen heller ikkje eit slikt bilete. Det er t.d. berre ei setning om Document.no, på side 59, der det heiter at ABB var: «en aktiv skribent på Dokument.no, som er et innvandringskritisk nettsted».

Ordet «innvandringskritisk» kjem før 3 gonger. Fyrste gong, på side 53, er det nytta om FrP: «han … var tiltrukket av Fremskrittspartiets innvandringskritiske politikk». Frp er nok, saman med SV, det mest stigmatiserte av partia på Stortingent. Men det verkar ikkje rimeleg å tolka «innvandringskritisk» i stigmatiserande tyding. At uttrykket òg er nytta om Document.no bør difor heller ikkje automatisk tolkast stigmatiserande.

Rett etter setninga om dokument.no held domen fram at «Tiltaltes høyreekstremistiske ideologi er OGSÅ dokumentert gjennom hans kompendium». (Mi framheving.) Dette vesle ordet «også» kunne ein gjerne ved fyrste lesnad lett tolka dit at det peikar attende på det AT ABB skreiv på Document.no. Men lese i heilskap, so tykkjest det einaste rimelege å vera at det er DET han skreiv — dvs det innhaldet han la ut på document.no som er avgjerande. For som kjent er visse ting i manifestet nesten direkte sitat av det han skreiv i document.no — eller omvendt — rett nok meir eksplisitt i manifestet. «Også» må m.a.o. tolkast dit at ABB viste farge — ideologien sin — både den eine plassen (i document.no) — men ogso den andre plassen (i manifestet).

Ja, heile dette avsnittet på side 53 handlar om korleis ABB viste farge før 22. juli. Tildømes, når det gjeld Framstegspartiet, so er det er ikkje det AT han var med i FrP som var ekstremt, men det var det han gjorde — måten han var på — medan han var med i partiet, som viste kven han var. Sitat:

• ‹… Fremskrittspartiets innvandringskritiske politikk. Retten har ikke oversikt over tiltaltes politiske engasjement [ … men … ] Venner har imidlertid beskrevet tiltalte som en sta person med sterke og «sære» meninger og med et brennende politisk engasjement.›

Med andre ord: Det var ikkje FrP-medlemskapen, men dei haldningane han skal ha vist, som — slik domarane ser det — syner kontinuiteten frå den gong — til 22. juli.

Sidan det er kjent at Breivik òg var aktiv i VG og Aftenposten, avsluttar Hans Rustad med eit spørsmål folk i Document.no-miljøet har stillt: «Hvorfor ikke betegne Aftenpostens Debattcentral eller VG-debatt som "miljø"?» Ja, kvifor er ikkje Aftenposten nemnd, når Document.no er nemnd? Aftenpostens redaktør var til og med i retten og vitna om innlegga.

Svaret på dette må vera at domen — som sagt — ikkje omtalar Document.no som Breiviks «miljø» men som ei kjelde for dokumentasjon — dokumentasjon på Breiviks tankar — ideologi.

Når det er sagt: Domen kunne vel ha nemnt Breiviks Aftenposten-brev? For desse innlegga, frå 2008 og 2009 — det vil seia i overgangen til at han i 2009 (seier domen) byrja å skriva på Document.no, kunna vel vore relevante for å opplysa spørsmålet om i kva grad Breivik var sta, sterk og «sær» — og i kva grad det var kontinuitet i framferda hans over mange år, slik domen legg vekt på?

Det me iallfall kan slå fast når me studerer det som redaktør Hilde Haugsgjerd la fram, er at Breivik alt på den tid var oppteken av «multikulturalismen» og liknande ting. Temaa hans frå manifestet er med andre ord lette å kjenna att. Noko som kan stø opp under domen sitt fokus på kontinuiteten i Breiviks liv og «ideologi».

Men breva til Aftenposten syner òg korleis Breivik like mykje er ekko av heilt «usubulturelle» ting i samtida som av klangen i eit subkulturelt ekkokammer.  Eller tenk på dette: Breivik skriv i 2009 til Aftenposten at Noreg «ikke lenger har noen kulturkonservative aviser som ikke støtter multikulturalisme». Bortsett frå den halen om multikulturalisme, so minner dette farleg mykje om det Minerva og og Kristin Clemet har vore opptekne av ein del gonger: At landet ikkje har aviser på som står på høgresida lenger.

Er «ideologi» rette ordet?

Eit par ord kunne vore sagt om ordet «ideologi». Domen har eit eige kapittel om «Tiltaltes oppgitte motiver – ideologi». Kan henda er domen her i grensland for kva tid ordet «ideologi» er meiningsfullt. For er ikkje ein ideologi noko som er delt av fleire?

Rett nok er ein nøydd å slutta seg til fyrste setning av dette kapitlet: «Tiltalte har oppgitt politiske motiver for terrorhandlingene 22. juli 2011.»  Men er ikkje overskrifta — ordet «ideologi» — eit nummer forst stort dersom det er snakk om dei snirklete tankane til ein «sta person med sterke og ‹sære› meninger»?

Etter mitt syn er det det.

Likevel: Når domen snakkar om den «ideologi» han har, må ein sjå det i ljos av korleis domen diskuterer den mentale helsetilstanden til Breivik. Det er når domarane vurderer i kva grad han kan seiast ha diagnosen schizofreni at dei gjev seg i kast med i kva grad tankane hans skil seg ifrå «den høyreekstremistiske subkultur han hevder å være en del av».

Og det bilete iallfall eg sit att med til slutt, er biletet av ein soloterrorist — med ein soloideologi.

Ein slik måte å sjå det på kan veldig lett samsvara med det veldig mange har sagt — seinast Toril Moi i Dagbladet igår, om «PR-mannen Breivik»:

• ‹Med skremmende følelseskulde kaller Breivik massakren den 22. juli en «markedsføringsoperasjon», som skulle sørge for maksimal distribusjon av hans eget storverk: manifestet.›

Meininga med 22. juli var det store spranget frå soloideologi til ein retteleg ideologi — tankar som fleire enn Breivik sjølv stod for.

Meiningsbrør?

Lars Gule var raskt ute med å dela tankane sine om domen med Dagbladet, og repeterte då det han sa i retten om 12-15.000 «meiningsfellar» — som kan klassifiserte som «dei mest ekstreme kontrajihadistane, altso dei som deler store deler av Breiviks ideverd. Dei er ikke sympatisørar fordi dei nettopp tek avstand frå Breiviks vald, men dei deler altso helt sentrale ideologiske trekk.» (Mi eiga avskrift av det han sa i videoen.)

Gule skil m.a.o. mellom det me kunne kalla «meiningsbrør» og sympatisørar. Eg har for lite innsyn i dette med «kontrajihidistar» og endå mindre innsyn i kven Gule meiner å femna med denne termen. Men eg nøler ikkje med å slå fast at friske menneske som sympatiserar med Breivik er nøydd å vera politisk motiverte. Eg kan òg gå med på å setja Fjordman i ein kontrajihadist-bås — og som so er han ein slags meiningsbror, utan å vera sympatisør.

Men ideologi og politikk, herunder politisk motivasjon, handlar ikkje minst om kva verkemiddel ein er viljug å ta i bruk for å nå måla sine. Og eg trur som sagt at når domen viser til «vitnene postdoktorstipendiat Lars Gule, journalist Øyvind Strømme, professor Mattias Gardell, seniorforsker Brynjar Lia og professor Tore Bjørgo», so er det med det mål for auga å slå fast om Breivik kan kallast normal eller er sjuk.

Domen balanserer i dette landskapet: Ein einstøing. Men ikkje utan kontakt med røynda. Han var i tilstrekkeleg kontakt, seier domen, med ei røynd (som Husby/Sørheim kanskje ikkje kjende godt nok til) til at Breivik etter rettens syn ikkje kunne seiast å ha «vedvarende vrangforestillinger som er kulturelt upassende og fullstendig umulige».

Tingretten og til dømes Lars Gule har her ulike motivasjonar. Tingretten si oppgåve er berre å få Breivik dømd. For dette føremålet treng dei berre so mykje dokumentasjon at dei kan slå fast at Breivik ikkje fell inn under definisjonen «completely impossible or culturally inappropriate».

For å uttrykkja meg litt juridisk, so må bør det vel stillast eit lægre krav til det å prova at noko er normalt innanfor ein kontekst, en det bør stillast til å slå fast nøyaktig kvar denne konteksten er og kvar grensene for han går? Det fyrste — som Tingretten vurderte — er kvalitativt, medan det siste — som Gule er oppteken av — er meir kvantitivt. (Rett nok er det gjerne eit visst samspel: For å gjera ein kvalitativ konklusjon trong Tingretten eit visst kvantitativt datagrunnlag.)

Er Breivik kulturellt passande i sin eigen kontekst?

Eg må seia at det er mykje ved Breivik som framstår som temmeleg kulturelt upassande. Og eg veit ikkje om det er rett å liksom rykkja Breivik utor vår vanlege, norske kontekst og i staden sjå han i ljos av ein høgreekstremistisk subkultur. Men eg tykkjer det er det retten i ei viss mon har gjort.

Retten legg vekt på det den grøne ICD-10-boka seier om å unngå «false-positive assessments, especially where culturally or subculturally influenced modes of expression and behaviour or a subnormal level of intelligence are involved». Men domen har ikkje nokon utførleg diskusjon av koss denne kommentaren er å tolka.

Det er to slag influens ICD-10-kommentaren åtvarar imot når ein skal diagnostisera for schizofreni. Det eine er kulturell påverknad (influens) på uttrykksmåtane og framferda til den observerte. Det andre er subkulturell påverknad (influens) på uttrykksmåtane og framferda til den observerte.

Dette høyrest jo lett ut: Kultur versus subkultur. Men kva er ei rimeleg tolking av dette?

Eg meiner at når kommentaren talar om kulturell influens,  so er det framande og meir eller mindre ukjende kulturar det er snakk om. Lat oss seia at  observanden kjem frå ein stad på jordkloten der kommunikasjon med «aliens from another world» er sett på som normal. Med andre ord: Psykiateren lyt ha eit rimeleg kjennsskap til kulturen til den observerte, for elles kan han trekkja galne slutningar.

Derimot, når det det er snakk om subkulturell influens, so er det snakk om å kjenna sin eigen kultur. Med andre ord: Det er framleis eins eigen kultur. Og det må vera viktig — slik eg ser det — å ikkje gå i den andre grøfta og lata som om ein er fullkome ukjend med den personen ein har framfor seg. Det er, meiner eg, tendensar til å sjå på Breivik på den måten — som om han er ein avart av noko heilt framand som me ikkje visste fanst …

Framferd og uttrykk

Når det gjeld Breivik si framferd, so spurde Torgeir Husby ekspertvitnet Øyvind Strømmen om han trudde det kunne vera fare for endå fleire høgreekstremistar som gjorde seg til barnedrapsmenn — om dette på ein måte høyrde med til det å vera høgreekstremist. Strømmen svara nei, dette var langt utanfor kodeksen.

Domen nemner ikkje dette. Men domen slær likevel fast at «kun noen ganske få i ettertid skal ha gitt sin tilslutning til» drapshandlingane.

Her er det freistande å dra inn Toril Moi endå ein gong: «Jeg tror at Anders Behring Breivik først og fremst oppfatter seg selv som en PR-mann for saken sin.» Barnedrapsmannen er PR-mann.

Framferda hans — drapshandlingane hans — må difor kunna seiast vera både kulturellt («vår» kultur) og subkulturelt («høgrekstrem») upassande.

So litt om uttrykksmåtane hans. Torgeir Husby opna forklåringa si med å seia at psykiatrar ikkje påkallar teologar når dei står framfor personar som trur dei er Jesus.

Herren Jesus

Kva er det med dette dømet — ein som trur han er Jesus, eller Napoleon — som Husby òg nemnde. Vel, det eg fester ved er at Jesus og Napoleon er kulturelt kjende storleikar, for oss. Det er fordi Jesus er ein kjend storleik at ein psykiater kan slå fast at det er kulturelt upassande å gå rundt og tru at ein er Jesus. Fysisk umogeleg er det òg.

Men lat oss seia at ein person i Japan — som sa han var ein kristen prest — ogso fekk det for seg at han var Jesus. Vel, me må vel kunna gå utifrå at ein slik person måtte tilhøyra ein japansk kristen subkultur. For dersom vedkomande ikkje kjende til kristendomen noko serleg, so kan eg ikkje tenkja meg at han hadde kome til å tru seg vera korkje prest eller Jesus!

Dette er innlysande. Det kulturellt avvikande oppstår ikkje i eit vakum. Det må vera noko å vika ifrå!

Og her vil eg ymta at domen gjerne trør litt feil — at domen snur opp-ned på det den grøne ICD-10-boka åtvarar imot.

ICD-10-boka åtvarar mot type-1-feil  — eller falske positive funn (m.a.o. det å finna schizofreni når det ikkje er nokon schizofreni). Men det at ICD-10-boka ikkje åtvarar mot type-2-feil — eller falske negative funn, vil jo ikkje seia det same som at slike feil er umogelege.

Eller lat oss seia at mannen ikkje berre sa han var prest — men at han hadde faktisk vore prest, eller iallfall kjende godt til prestegjerninga. Og at han, i samtale med psykiatrane, byrja å seia slikt som at «dette er min lekam» og «dette er mitt blod» — samstundes som han kanskje baud dei å drikka og å eta.

I vår kultur er dette innlysande. Dette er ikkje med naudvende sjukt. Men dersom ein ikkje kjenner til det, so kan det verka høyrast sjukt ut. (Det er då òg sagt at dei fyrste kristne vart skulda for å vera kannibalar just med utgangspunkt i eukaristien/nattverden.)

Kommentaren i ICD-10-boka handlar om å åtvara psykiateren mot falske positive funn. Og den som ikkje kjenner til kristendomen kunne jo koma til å sjå på mannen som sa at «dette er min lekam» osb, som sjuk. Ved nærare gransking, derimot — t.d. samtale med ein teolog — kunne dette syna seg å vera eit falskt positivt funn. Mannen var ikkje unormal. Han var berre kristen — og kanskje geistleg. Og hadde psykiateren sjølv kjent til kristendomen, so kunne han lettare landa på at, nei, mannen er berre kristen.

Men! Dersom psykiateren kjende godt til kristendomen, so kunne han vurdera sjølve innhaldet i det mannen gjorde: Er det eit nattverdsritual han framfører? Er det i samsvar med kristen skikk? Er han ordinert prest? Di betre psykiateren kjenner til kulturen, di betre kan han sjå om det er snakk om noko kulturelt upassande.

Inni. Utanpå.

Attende til Breivik. Breivik har tvillaust kopiert ei rekkje skrifter og tankar. Domen poengterer at Husby og Sørheim slær dette fast — og kritiserar dei for å ikkje diskutera dette utifrå fåren for eit falskit positvt vrangførestellingsfunn.

Poenget mitt er er dette: Sjølvsagt måtte Breivik springa ut or ein slags kultur. Sjølvsagt måtte det vera ekko av andre i honom. Men det at Breivik hyser og framfører bitar av eit tankegods som er normalt innanfor ein viss (sub)kultur er då ikkje — eller treng då ikkje — vera prov på at mannen ikkje tilfredstiller kriteriet for å vera (sub)kulturellt upassande?!

Eller sagt tydlegare: Det er ikkje eit prov på at han er kulturelt passande i sin eigen subkultur.

For å kunna slå fast dette på ein trygg og sikker måte, lyt ein stikka fingen endå djupare i materien. Ein må tolka det frå innsida. Grunnen til at Husby sa at han ikkje ville tilkalla prest eller teolog når han støyter på ein som trur han er Jesus, er at Jesus ikkje er noko kulturelt framand for ein norsk psykiater. Det er opplese og vedteke at — oj — dette med kontrajihadisme er so kulturelt framant. Men heile manifestet til Breivik er jo ein einaste lang gjengomgang av Europa-soga sedd frå ein slags kristen synsvinkel. Korleis er det då mogeleg å framstella Breivik — og seg sjølve/oss sjølve — som so ukjend?

Eg vil slå eit slag for normaliteten i dette, frå ein psykiatrisk synsvinkel. Eg vil slå eit slag for Husby si forklåring som kan samanfattast slik: Det er ikkje nokon skilnad på ein som seier han er Jesus og ein som seier han er ein etterkomar av Sigurd Jorsalsfar. Begge deler er kjendt — og politisk ukjært.

Eg vil ikkje her slå bom fast at domen har tolka ICD-10-boka si åtvaring gale. Eg må òg ta atterhald om at retten òg kritiserer andre sider av Husby/Sørheim si vurdering — sider som eg ikkjer har gått so mykje inn i. Eg kan difor ikkje seia meg samd eller usamd når domen seier at Husby/Sørheim «synes å bygge på en anvendelse av sentrale grunnkriterier for schizofreni som ikke er vanlig i vitenskapelig eller klinisk praksis».

Men!

• Eg vil slå fast at Husby/Sørheim — til dømes i og med spørsmålet frå Husby til Strømmen — tykkjest ha vore ganske opptekne av dette med å vurdera Breivik innanfor den konteksten han tilhøyrer.
• Og eg vil hevda — men ikkje slå fast — at det synest som om domen, heller enn å måla Breivik innanfor denne konteksten, meir har fokus på det ytre verdsbiletet til «den høyreekstremistiske subkultur [Breivik] hevder å være en del av».

For å koma attende til det tenkte japanske dømet: Det er som om Husby/Sørheim har gått inn i — og har skjøna — nattverdsreglane frå innsida, medan domen meir har konstatert at nattverd ikkje er nokon ukjend ting i det miljøet Breivik kjem ifrå. Samstundes har Husby/Sørheim — korrekt meiner eg — sett på Breivik som ein av oss. Medan domen kanskje meir ser på honom som ein framand fugl.

Eg tykkjer beint fram at domen på dette punkt ikkje argumenterer godt nok for seg. Den måten domarane argumenterer for det medmenneskelege i å gje Breivik høve til å få sona — gjera opp for seg — er god. Og dette kan godt vera eit argument i eit tvilsfall. Men som argument når det gjeld å slå fast faktum, er eit slikt omsyn irrelevant. Kan henda bør òg psykotiske få høve til å sona — det kan henda. Men det er i so fall ei onnor skål.

Sluttord

Diskusjonen i domen er i fyrste rekkje motivert av diagnosesetjingsomsyn. Diskusjonen handlar ikkje om å knyta Breivik til eit serskild, konkret miljø. På det punktet tykkjer eg begge dei to domskommentatorane eg siterer ovanfor, gjev eit gale inntrykk. Domen argumenterer godt for sitt syn. Men når det gjeld den måten domen argumenter i spørsmålet om kva som er «kulturellt upassande og komplett umogeleg», er resonnementet etter mitt syn ikkje overtydande.