Maria, mor til vår Herre

Men engelen sa til henne: «Ver ikkje redd, Maria! for du har funne nåde hos Gud. Høyr! Du skal bli med barn og få ein son, og du skal gje han namnet Jesus. Han skal vera stor og kallast Son til Den høgste. Herren Gud skal gje han kongsstolen til David, far hans. Han skal vera konge over Jakobs hus til evig tid, og det skal ikkje vera ende på kongedømet hans.» Maria sa til engelen: «Korleis skal dette gå til når eg ikkje har vore saman med nokon mann?» Engelen svara: «Den heilage ande skal koma over deg, og krafta frå Den høgste skal skyggja over deg. Difor skal òg barnet som blir fødd, vera heilagt og kallast Guds Son. Og høyr: Elisabet, slektningen din, ventar ein son, ho òg, på sine gamle dagar. Ho som dei sa ikkje kunne få born, er alt i sjette månaden. For ingen ting er umogleg for Gud.» Då sa Maria: «Sjå, eg er Herrens tenestekvinne. Lat det gå meg som du har sagt.» Så forlét engelen henne.

(Lukas 1,30–38)

Då eg var tolv år, før Den store kynismen i det gryande vaksenlivet festa grepet om meg, skulle eg på overnatting hos ei venninne. Det var vinter, og då eg steig inn i det velbrukte 70-talskjøkkenet i toetasjesheimen deira, med pysjen og tannbørsten i bagen, steig eg rett inn i det som kjendest som ein kriminal-teologisk åstad.

«Cassie, har du opna adventskalenderen i dag?» spurde mor til venninna mi. Mor hennar hadde kreft og bar eit tynt, brunt sjal rundt hovudet. På veggen ved sida av det avokadofarga kjøleskåpet hang noko eg ikkje var budd på, og som gav meg ein kraftig støkk. Gjenstanden det var snakk om, avslørte noko oppsiktsvekkjande om Cassie og familien hennar. Nei, dei var ikkje heroinmisbrukarar eller medlemmer av ein væpna milits. Dei – var – katolikkar.

Og dei prøvde ikkje eingong å skjule det. På veggen hang ein pappkalender dekt med bilde av jomfru Maria. Cassie gjekk bort og opna ei lita luke med talet 18 på og gav meg den vesle, glinsande bjølleforma sjokoladebiten. Fryden over den mjuke sjokoladen som smelta i munnen, blanda seg med medkjensle for mora – og med ei skandalekjensle som ikkje hadde vore større om bilda i adventskalenderen hadde vore av pinupjenter frå Playboy. Ikkje misforstå meg: Eg åt likevel sjokoladen.

LES MEIR: Prest og forfatter Nadia Bolz-Weber liker ikke å prøve å bli et bedre menneske.

Mi katolske venninne

Eg visste jo at det fanst katolikkar, med sine helgenar og lys og rosenkransar og andre eksotiske måtar å ta feil på. Men no hadde eg ei katolsk venninne. Og eg klarte ikkje å slutte å stire på Maria. Ho verka sjølvlysande og god og tillitsvekkjande og vakker. Og eg var i løynd sjalu på dei fordi dei fekk ha henne.
Eg ante sjølvsagt ikkje at advent var ei høgtid og ikkje berre namnet på den skandaløse sjokoladefylte heidenske kalenderen som talde ned til jul. Faktisk har kyrkja heilt sidan 400-talet sett av denne firevekersperioden før jul til forventning, venting og håp. Men det visste ikkje eg, og eg skulle heller ikkje oppleve det sjølv før tiår etter at eg hadde ete den skinande katolske sjokoladen.

Vi ungane i Church of Christ i Colorado Springs i 1982 hadde nemleg ikkje adventskalender. Ingen søndag i kyrkja vår var forskjellig frå nokon annan søndag året gjennom, og det gjaldt også jula. Jula var ei kulturell og ikkje ei religiøs høgtid – for vi hadde ikkje religiøse høgtider. Religiøse høgtider blei feira av folk som ikkje eigentleg trudde på Bibelen – for Bibelen sa aldri at vi skulle feire slikt som advent og jul. (Bibelen sa heller aldri at vi skulle pusse tennene våre eller sjå på fyrverkeri den 4. juli eller puste, men det verka ikkje som dette plaga dei vaksne i kyrkja noko særleg.) Så vi heldt Kristus unna jula: Rudolf og julenissen var ok – men ein fødsel i huset? Aldri i livet.

Faktisk kan eg ikkje hugse at eg høyrde noko særleg om Jesus i det heile tatt i oppveksten – bortsett frå kor forferdelege vi burde kjenne oss fordi vi var ansvarlege for at Gud måtte drepe han. I rettferdas namn må eg seie at Jesus kan ha vore nemnd oftare enn det; eg følgde ikkje særleg godt med under gudstenestene.

Og heller ikkje når eg var på kyrkjeleir, som den eg var med på berre nokre veker etter at eg hadde oppdaga den katolske Cassie. Det snødde utanfor hytta der vi barna sat på det kalde golvet og lytta til han som snakka. Eg hugsar at eg stirde ut på det vakre snøvêret, den høgre sida av ansiktet mitt var varmt frå peiselden ved sida av meg. Talaren vandra fram og tilbake og heldt den opne Bibelen i eine handa – det mjuke lêromslaget la seg om handa hans som ei fille. Dei våte støvlane hans laga mørke spor på tregolvet; di nærare fotspora var varmen, di fortare forsvann dei.

LES MEIR: Nadia Bolz–Weber mener kirken trenger en seksuell reformasjon.

«Korleis ville du leve om du verkeleg trudde?»

Hovudpoenget hans var at Gud venta for å sjå om vi var takksame nok for korsfestinga av Jesus til at vi begynte å leve på ein bestemt måte. Gud forventa altså at vi ikkje brukte banneord, eller laug om noko, eller høyrde på rockemusikk, eller hadde seksuelle tilbøyelegheiter overfor nokon av motsett kjønn før vi var blitt gifte. Gud venta på å sjå at vi alltid var glade, ikkje drakk alkohol eller svarte frekt. Først då ville vi vere verdige Guds velvilje.

«Korleis ville du leve om du verkeleg trudde», spurde mannen med den lefsete Bibelen og dei våte støvlane. Dette var standardlæra på kristne ungdomsleirar over heile landet. «God» oppførsel er det same som å vere gudfryktig. Mens eg følgde med på fotspora som fordampa frå tregolvet, gjekk tankane mine til Maria-kalenderen hos Cassie. Eg lurte på om mor til Jesus blei sett på som «god». Ho var jo blitt smelt på tjukken før ho var gift.

Maria fekk fint lite merksemd i den religiøse oppdraginga mi, bortsett frå at vi snerra mot folk som «tilbad» henne (som dei romersk-katolske). For oss var Maria ikkje anna enn ein statist i julehistoria, og å vise henne meir merksemd enn det var å nærme seg faretruande ei katolsk avgudsdyrking. Jau da, vi kunne beundre Maria fordi ho var lydig, men vi visste betre enn å gjere Maria til ein slags gullkalv – som dei som har misforstått, dei fortapte og dei uvitande tilbad i staden for Gud.

I dag skjønar eg at ein av dei fantastiske fordelane ved kyrkjeåret er at Maria blir kasta i fleisen på oss kvar einaste desember og januar. Ho vil ikkje bli oversett, og det synest eg er så kult. Då eg såg bilda av henne på adventskalenderen og på måleri og små statuar heime hos Cassie, visste eg at eg elska henne, og at eg ønskte meg styrken hennar og venleiken hennar. Og dermed fortrengde eg heile greia og gøymde det som best eg kunne – som om det var ein skjult pubertetsdragnad mot same kjønn. Eg var trollbunden av Maria den kvelden hos Cassie, men eg leita ikkje fram att kjærleiken til Vår frue før eg var komen opp i tjueåra, då eg hadde forlate Church of Christ på leit etter meining og fellesskap andre stader. Då eg endeleg vende tilbake til kristendommen att, var det med ein glød og ein kjærleik for Maria – som fysisk gav seg utslag i jomfru Mariabelte og jomfru Maria-tatoveringar og medaljongar dinglande frå bakspegelen i bilen min.

LES MEIR: Før var Nadia Bolz-Weber alkoholikar, stoffmisbrukar, og stand–up komikar. Ho bannar framleis som ein sjømann.

Det kan vere at Den velsigna Maria møy kunne ha inspirert meg, men då eg såg meg rundt i den nye lutherske kyrkjeheimen min, skjøna eg at vanlege protestantar ikkje heilt veit kva dei skal gjere med Maria. Dei romersk-katolske har liksom førsteretten på henne, og vi står berre der på sidelinja, tørkar støvet av henne ein gong i året slik at ho får spele den vakre unge jenta i julekrybba, og så gøymer vi henne raskt unna før ho gjer nokon forlegen. Og det er synd, for det er så mange grunnar til å elske Maria.

Ho har vore tilbeden gjennom hundreåra fordi ho er «god», ho har vore bildet på det lydige, det reine og det jomfruelege. Faktisk seier kyrkjelæra somme stader at Maria var fødd utan synd – i motsetnad til andre kvinner. Dette impliserer sjølvsagt at Gud aldri ville ha valt å la Gud bli fødd av ei ekte kvinne, sidan vi veit at ekte kvinner er syndefulle freistarinner av kjøt og blod. Så Maria må ha vore det spesielle unntaket som var verkeleg, verkeleg forskjellig frå alle dei andre lausgjengarane der ute. Det var altså fordi ho var så forskjellig frå ekte kvinner, at ho fortente Herrens gunst.

I kontrast til dette har dei venstreorienterte i kyrkja elska Maria fordi ho representerte ein slags Ungjente-Che Guevara for det første hundreåret. I Lukasevangeliet syng ho nemleg Magnificat – Marias lovsong – ei hylling som omfattar ei forståing av Gud som ein som veltar den sosial ordenen, matar dei svolte og sender dei rike tomhendte vekk. Eg liker dette bildet av Maria som ein politisk revolusjonær, sjølv om eg er sikker på at det er ein smule misforstått, sidan mor til Fredsfyrsten neppe ville ha vore ein geriljasoldat med reservevåpenet stripsa til låret og ein kalasjnikov i dei velsigna armane sine.

Andre – dei som ikkje bryr seg om religion, eller som blir fråstøytte av han (som ateistane) – verkar forstyrra av det irrasjonelle ved heile greia. For dei er Maria og særleg jomfrufødselen eit eventyr for dei godtruande, noko som uvitande folk trur på fordi dei ikkje har lært å bruke fornufta eller ikkje har lytta nok til riksradioen.
Men eg slår meg ikkje til ro med noko av det eg nemnde ovanfor. Eg ønskjer å sjå på Maria og på sjølve juleforteljinga utan verken sentimentalitet eller kynisme.

Lat oss sjå nærare på det: Vi har ei jente på sannsynlegvis mellom 13 og 15 år, ei fattig bondejente som er forlova med ein ganske religiøs fyr. Eit englevesen besøkjer henne og fortel at ho er utvald av Gud og skal bli svanger med ein son ved Den heilage ande, og at dette barnet er heilagt og skal sitje på Davids trone. Ingenting av dette verkar særleg sannsynleg med tanke på den sosioøkonomiske statusen hennar.

Når vi tenkjer på Marias bodskapsdag, på scena mellom engelen Gabriel og Maria der han fortalde henne desse vanvitige tinga, då må vi tenkje på kor stor tillit ho måtte vere utrusta med for å tru at Den heilage ande verkeleg ville smelle henne på tjukken, og at sonen hennar, den uekte sonen til ei ubetydeleg jente, verkeleg skulle arve ei trone og eit kongedømme. Eg berre undrast: Dersom eg hadde vore i hennar stad, kva ville det vere vanskelegast for meg å tru på? Den delen der eg skulle bli smelt på tjukken av Gud og føde ein konge, eller den delen der engelen sa at eg var Guds utvalde? Altså, dersom ein engel kom til meg og sa: «Ver helsa, du utvalde», hadde eg vel svart noko sånt som at «Du snakkar til feil jente». Eg ville ikkje på noko vis stolt på at engelen meinte meg, sidan eg aldri har klart å få livet mitt til å sjå ut slik ungdomspresten ymta om at det måtte for at eg skulle fortene Herrens gunst.

Korleis ville de ha levd dersom de verkeleg trudde? sa mannen med den lefsete Bibelen. Som tolvåring trudde eg. Iallfall trudde eg at eg trudde, men same kor hardt eg prøvde, klarte eg liksom aldri å bli noko som var verdig Guds gunst. Dersom eg hadde hatt ein personlegdom som gjorde meg meir naturleg disponert for å leve reint og snakke fint og tenkje reine tankar, så kunne eg ha klart det, men eg var berre meg, og alle forsøka på å innprente skuldkjensle i meg endra ikkje på det. Så i staden sat eg der på ungdomsleiren og kikka på snøen der ute og kjende varmen i kinnet mitt. Eg tuna ut ungdomspresten i våte støvlar som snakka til meg om korleis livet mitt burde sjå ut. For eg klarte ikkje å by på eit ja til det som verka som Guds vilkårsbundne kanskje til meg.

Men det er her Maria viser mot og styrke. Ein engel fortalde henne heilt ville ting, og ho sa: «Lat det gå meg som du har sagt.» (Lukas 1,38) Maria stolte på orda frå engelen som sa at ho var utvald. Og kanskje var det denne tilliten som gjorde henne utvald. Vi veit ikkje så mykje om livet hennar, men eg trur ho var ei vanleg jente som streva med dei same utfordringane som andre ungjenter strir med. Kanskje var den verkelege trusgjerninga til Maria at ho stolte på at ho hadde Guds gunst. Eg kan vere vand til tankegangen om at dersom eg lever livet mitt på ein bestemt måte, så kan eg bli Gud verdig. Men kva om Guds ord er sterkare enn evna vår til å bli verdige Gud? Altså, dersom Gud kan skape universet ved å seie at det er, så trur eg at Gud kan gjere oss til Guds elska berre ved å seie at det er slik. Dette er etter mitt syn eit avgjerande og oversett under ved Marias bodskapshistorie.

Vi anar ikkje kven Maria var før engelen besøkte henne, men dette trur eg på: Eg tvilar sterkt på at ho gjorde seg sjølv til ei jente som Gud skulle like gjennom å følgje råda frå ungdomsrabbien sin og leve som ho burde. Når vi ser på korleis Gud heller held seg i lag med prostituerte og skatteinnkrevjarar og trulause kongar framfor gudfryktige, rettruande og mektige, kan vi trygt gå ut frå at det er Guds natur å sjå med godhug på unge bondejenter. For det er sånn Gud er. Iallfall er det slik Gud alltid handlar i Bibelen.

Essensen i det ungdomspastoren på leiren spurde oss om, var kor «gode» vi ville ha vore dersom vi hadde skjemdest nok over at Gud måtte drepe Jesus fordi vi var vonde. Men eg skjøna ikkje det før soknebarnet mitt Stephen sa noko om dette nokre år seinare.

Stephen ser ut som ei aldrande filmstjerne, er direktør i ei bedrift som står på Fortunes liste over dei 500 største selskapa i verda, er delstatsrepresentant, bur i ei toppleilegheit i sentrum og er framleis eit samansurium av dårlege sjølvkjensler. Eg hadde nyleg halde ei gudsteneste der eg snakka om Guds kjærleik. Då vi seinare same veka sat i kjellaren på den lokale kafeen, sa Stephen: «Du, eg lurer på korleis livet mitt hadde vore dersom eg verkeleg trudde på det? Kor annleis ville livet mitt ha vore dersom eg ikkje var så redd, dersom eg verkeleg trudde at eg fullt og heilt er elska av Gud?» Så la han til: «Det er ikkje rart vi har liturgi og nattverd kvar veke. Eg treng å høyre det minst så ofte.»

Då Stephen stilte dette spørsmålet – «korleis hadde livet mitt vore dersom eg ikkje var så redd, men verkeleg trudde at eg var elska» – blei eg mint på det ungdomspastoren spurde om. Det var eit spørsmål som likna, men det var likevel heilt forskjellig. Det eine spørsmålet handlar om å stole på Guds kjærleik, det andre handla om å prøve å bli verdig Guds kjærleik.

Det er ein grunn til at Maria er overalt. Eg har sett bildet hennar over heile verda, i kafear i Istanbul, på ryggsekkane til studentar i Skottland, i ei torgbu i Jakarta, men eg trur ikkje at bildet hennar er overalt fordi ho skal minne oss om å vere lydige, og eg trur ikkje at det handlar om ein samfunnsrevolusjon. Bilda av Maria minner oss om Guds kjærleik. Maria viser korleis den ter seg som trur at vi allereie er det Gud seier at vi er.