Bak stengde dører

I heimbygda mi var det i min barndom 500 innbyggjarar og 500 pasientar på Valens asyl. Dei friskaste gjekk fritt ilag med oss – eller fekk bu i heimane våre som ein del av familien. Difor vart mange av dei våre gode vener. Born tenkjer ikkje diagnosar.

Sterkt blikk

Ida var langtidspasient som budde hos mormor og morfar – og skapte eventyret rundt seg. Ei lita kvinne med sterkt blikk og ramsvart hår. Søndagen hadde ho brystet sitt fullt av medaljar som kjærasten hadde gjeve henne­ kvar laurdagskveld han kom til jenta si. Alle i bygda visste­ om denne utrulege friaren. Mange­ av dei som kom innom heimen, vaksne som born, fann glede i å ha med seg ein medalje som kvar laurdag vart gøymt ­under puta til Ida. Då ho om søndagen såg oss ungane koma for å beundra den nyaste medaljen, var ho så sprudlande glad at ho hoppa rundt seg sjølv og slo seg i baken – mens ho ropte: Me galne har det godt!

Etter 30 år hos besteforeldra mine, som nå var blitt gamle, flytta ho til ein institusjon like ved Bergen. Ho gledde seg så til denne turen ut i verda – heilt til ho kom fram, og det første den nye heimen gjorde, var å ta frå henne både kjærasten og medaljane­. Brevet ho sende ­onkelen min, var eit rørande skriv om hjelp – som han gøymde ilag med verdi­sakene sine. Ida hadde mista alt som gav meining til livet sitt. Nå er det eg som gøymer brevet – som eit varsko til meg sjølv og andre – om å fara varsamt fram. Ingen er garantert for kva livet kan by på. Sjølv om venskapen med pasientane på asylet skapte spennande og rike stunder, vart eg tidleg redd for at andre skulle få nøklane til livet mitt.

Kjærleikshistorier

I mange år har eg vitja ei veninne bak låste dører på ei avdeling for demente­. I starten prøvde eg så godt eg kunne, å gje desse, som berre sat der – eller gjekk uroleg fram og tilbake bak rullatoren sin, ein liten kveik frå utanverda. Men det var liten reaksjon – anna enn når me song ilag. Så skjer det – at styraren ein dag spør om eg kunne lesa litt frå boka mi Kjærlighet uten alder. Det var ein vakker sommardag – og alle sat ute i hagen, tause. Eg må vedgå at eg ikkje hadde store tankar då eg sette meg til med boka. Så ­hender det utrulege. Midt i den første historia, reiser ei kvinne seg og ser på meg: Du leser så godt. Les mer! Deretter reiser ei ny kvinne seg og ropar: Enig – det er så fint! Alle eg ser, nikkar og smiler. Til slutt kjem den einaste mannen som berre snakkar fingerspråket, springande – tar meg rundt halsen – og snakkar: Du er jenta mi, du!

Utan å ana det, må desse små kjærleikshistoriene fått slikt tak på dei at det i augeblikket opna for tankar om at noko kunne henda, også for dei. Eg veit ikkje. Men noko har eg lært i mine møte med det mangslungne journalistlivet: At alle lever me – så lenge det finns liv i oss, midt i vårt eige unike univers. Den ytre døra kan vera låst, men ingen må ta frå oss nøkkelen til døra som opnar til vårt inste, kjernen, ja uskulda. Som på tvers av alder og diagnosar, gjev oss trua på at me framleis er med i livet. Til tider kan det skje oss alle – at me treng til livsløgna.

Dronninga

Tidleg visste eg at Anne Mari ikkje var som dei ­andre tantene mine. Ho gjekk to år på kvar linje i folkeskulen, men kunne aldri telja – eller få bokstavane til å hengja saman. Då eg var barn var ho ei vanskeleg tante å få på besøk. Som vaksen vart ho etter kvart lettare til sinns og hadde ei utruleg evne til å sjå det beste både i seg sjølv og i oss andre. Skreiv eg kort til henne, fekk eg fleire takkesider tilbake – men forstår du kva eg skriv? Spurde ho stadig. Sjølv om setningane var vanskelege og innhaldet dreia seg om måltider og utflukter, rørte dei noko i meg. Då ho til sist kom til sjukeheimen, var ho ein av dei få som ikkje var demente – og fortalde meg stolt om då ho vart spurd om å hjelpa til på kjøkenet. Dette var ei stor og uventa gåve til tanta mi, så då ho døydde som 90-åring, hadde ho fått kjenna seg som dronning i sitt eige liv.

Varmt venskap. Neste gong eg var hos veninna­ mi bak låste dører på sjuke­heimen, sat ho og reiv i avisa, utan å ensa meg. Ho var så utanfor alt nå. Men så hugsa eg ein pleiar som ein gong hadde sagt at sjølv den sjukaste demente, som ikkje lenger ser ut til å kjenna sine eigne, finn ei ro etter besøket. Det fekk meg til å setja meg ved sida av henne og halda henne i handa – mens eg strauk henne varsamt opp og ned langs armen. Slik sat me utan å seie noko. ­Etter ein halvtime var det som om heile­ henne, brått vakna – mens ho såg direkte på meg: Du er så god! Sa ho – og gav meg – utan at meir vart sagt – den siste takk frå oss begge til kvarandre – for eit langt og varmt venskap.

Filosofen

På heimvegen slo det meg at ein ikkje treng å sitja­ bak lukka dører for å kjenna kor lite som skal til – for å røra ved det inste i oss. Som 79-åring sat filosofen Aril Haaland ofte og ­filosoferte over livet sitt. Han hadde fått bruka så mange sider ved seg sjølv – også utanfor faget sitt – skrive bøker, fiksa gamle hus, – og hatt mange damer, la eg til, og viste til dei tre vakre kvinnene som hang i rammer over skrivebordet hans. Då får eg også eitt av desse svara som lever i meg: – I mitt lange liv hvor jeg har hatt flere samboerforhold som har vært helt utmerket på hvert sitt vis, husker jeg aller best piken fra Haugesund, som i den ensomme studietiden når livet låste seg, bare strøk hånden sin langs kinnet mitt. Sånn er det lite av i verden! Veldig lite, ja! Sa f­ilosofen.

Å ja, sa ei gamal kvinna, som sakna at ingen lenger klappa henne. Men, eg har sett verre ting: Oppegåande gamle som altfor tidleg gjev frå seg nøklane til sitt eige liv, til sine omsorgsfulle, men kunnskapslause etter­komarar. Det verste var det gamle ekteparet som kom heim etter ein tur – og fekk, utan å ha blitt spurd, oppleva at etter­komarar hadde brent opp ­møblane i stova deira og bytta dei ut med moderne­ møblar og ny radio – i beste meining, men til uro og stor forvirring.

Eg vil leva.

Ein oppegåande og spenstig 90-åring vart nekta å gå til fjells, for du hugsa vel i fjor, pappa – då du kom sveitt heim og fekk lungebetennelse. - Det var i fjor, sa den gamle og beit seg i leppene mens han såg på dotter si og sa: Mitt ynskje er å få døy med støvlane på. Så lenge eg får koma meg til fjells, vil eg leva!

I åra med alderdomen som tema, har eg sett så mykje urett og resignasjon, og seier, som dei gamle sa til meg: Du må bli gamal for å forstå.