Å filme eit nasjonalt traume

Denne sommaren er det sju år sidan Anders Behring Breivik drap 77 menneske i dei verste­ terrorhandlingane på norsk jord sidan andre verds­krigen. Det har allereie kome ut fleire bøker om 22. juli, som på ulike måtar har gått inn i den grufulle tematikken. No kjem også filmane, og med dei følgjer debatten om kva som er etisk rett å framstille i form av levande bilete.

Om ein og ein halv månad, den 9. mars, kjem Erik Poppes spele­film Utøya 22. juli . Før helga kom nyhenda om at filmen først skal visast i lukka rom for overlevande og etterlatne, med legar­ og psykologar til stades. Lisbeth Kristine Røynesland, leiar­ av Støttegruppen etter 22. juli, har sett filmen og fryktar ifølgje NRK for at han kan retraumatisere somme av dei overlevande og etterlatne.

Røynesland meiner likevel at det er rett at Poppe fortel den historia som han gjer, og som dei fleste av oss enno ikkje kjenner i detalj. Det vi som enno ikkje har fått sjå filmen veit, er at Breivik ikkje blir vist fram, men at søke­lyset ligg på dei overlevande og dei pårørande.

Konsekvensar

Den same tilnærminga har regissørparet Sara Johnsen og Pål Sletaune. I år startar filminga av TV-serien 22. juli , som etter planen skal ­visast på NRK hausten 2019. Men der Poppes film går inn i hendingane på sjølve 22. juli, skal TV-serien ifølgje serieskaparane handle om alle dei som måtte takle konse­kvensane av terroren i etterkant. Gjennom skildringa av desse personane søker serien også å seie noko om kven vi er som folk og nasjon, slik Johnsen har omtalt prosjektet. Til NRK har serieskaparane uttalt at dei ikkje ønskjer å fortelje den «­direkte historia om det som skjedde» – den «tilhøyrer dei som var der».

Det som ser ut til å vere felles for desse to prosjekta, i tillegg til at dei ikkje gir Breivik merksemd, er at dei ulike rollene er basert på reelle personar, utan at det nødvendigvis finst eit ein-til-ein-forhold til dei verkelege personane som var til stades på Utøya. Ei av dei overlevande som har vore konsulent for Erik Poppes film, sa då filmen nyleg blei presentert på Filmens hus i Oslo at berre tre minutt av filmen var hennar eiga historie. Ho omtaler, ifølgje VG, likevel filmprosjektet som «ærleg», og som ei historie som for mange har vore umogleg å fortelje.

Vil truleg skake

No kjem altså desse umoglege historiene til det store lerretet, og det er grunn til å tru at dei vil skake mange sjå­arar. Den kjente britiske film­regissøren Paul Greengrass, som mellom anna står bak ei rekke Jason Bourne-filmar og den ­realistiske 11. september-filmen United 93 , har samarbeidd med Åsne Seierstad om dokudramaet Norway , som truleg får premiere på Netflix seinare i år. I denne filmen er også Anders Behring Breivik med, spela av Anders Danielsen Lie. Før jul kom nyhenda om ein underskriftskampanje mot filmen, der initiativtakar Vegard Løkken ifølgje VG oppmoda til boikott av Netflix og meinte at det var altfor tidleg å lage film om terroristen, «det er fortsatt ferske sår».

Tid er ein nøkkelfaktor når det kjem til etikken bak filmprosjekta som no er på trappene. Meiningane vil vere delte. For somme vil det framleis ha gått altfor kort tid sidan terrorhandlingane, for andre er tida inne til å sette dei rette orda på, og bileta til, kva som eigentleg skjedde. Det vil nær sagt alltid vere usemje om når det har gått lang nok tid. Det betyr ikkje at ein regissør berre skal gyve laus på eit prosjekt, slik til dømes den russiske, USA-busette regissøren Vitaliy Versace gjorde med lågbudsjettfilmen Utoya Island kort tid etter massakren.

Spekulativt

Dermed er vi inne på den andre nøkkelfaktoren, nemleg form. Sistnemnte film var ein dårleg produsert ­actionfilm, som det oste spekulativitet av. Det same verkar å vere tilfelle med ein annan film som har fått ein underskriftskampanje­ mot seg. Den franske Ce soir-là («Den kvelden») skildrar ein ­romanse som oppstår mellom to av offera for terrorangrepet mot konsertstaden Bataclan i Paris hausten 2015. No er premieren på TV-kanalen France 2 utsett, ­etter under­skriftskampanjen som blei starta av sinte pårørande til terror­offera.

Her i Noreg verkar det som om mange overlevande og pårørande no går med på at det er viktig å fortelje historia om 22. juli på film, så lenge produksjonane er seriøse. Samtidig kan dei kvi seg for å sjå filmane sjølv. Fysiske og psykiske reaksjonar er ikkje unaturleg for somme av dei som no må oppleve marerittet frå 22. juli på nytt. Det er difor klokt av Erik Poppe og produksjonsselskapet Paradox å gi overlevande­ og pårørande tilbod om å sjå filmen i forkant av premieren, i samarbeid med Støttegruppen etter 22. juli, Røde kors og Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress.

Etiske grenser

True crime-sjangeren, som kan seiast å ha sin forløpar i Truman Capotes bok Med kaldt blod frå 1966, og som dei seinare åra er blitt gigantisk takka vere podkastar som Serial og TV-seriar som The Jinx og Making a Murderer , rettar nytt søkelys mot dei etiske grensene for kunstnarisk framstilling av ekte krim- og terrorhandlingar. Det same vanskelege feltet går dei kommande 22. juli-filmane inn i, med Erik Poppe som første­mann ut.

Å filme eit nasjonalt traume er ikkje enkelt, og skal heller ikkje vere det. Det avgjerande er at ­filmane gir oss auka innsikt i tragedien som ramma oss, og at dei ikkje eitt sekund lar seg lokke til å bli til underhaldning.